Ἡ μελοποιημένη ἀρχαία ἑλληνικὴ ποίηση
Τὰ ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσας
Βασικότατο ἐργαλεῖο τῆς ποιήσης εἶναι ἡ γλώσσα ποὺ χρησιμοποιεῖται. Εἶναι αὐτονόητο ὅτι ὅσο πιὸ χαρισματική, ὅσο πιὸ ὁλοκληρωμένη εἶναι ἡ γλώσσα ποὺ ἐπιλέγεται, τόσο πιὸ ἱκανοποιητικὸ θὰ εἶναι καὶ τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα. Ἀπὸ πολλοὺς θεωρεῖται πὼς ἡ αρτιότερη γλώσσα ποὺ ὁμιλήθηκε ποτὲ εἶναι ἡ ἀρχαία ἑλληνική. Μερικὰ ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικὰ της, ποὺ τὴ καθιστοῦσαν μοναδικὴ εἶναι τὰ ἀκόλουθα.
Ἦταν γλώσσα δεικτική
Ἡ ἴδια ἡ λέξη ἔχει τὴ δυνατότητα νὰ ἑρμηνεύση τὴν ἔννοια της, νὰ ἀποδώση ἢ νὰ περιγράψη τὰ χαρακτηριστικά της.
Γιὰ παράδειγμα θὰ γίνη ἀναφορὰ ἴσως στὴν πιὸ ὄμορφη λέξη τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας, στὴ λέξη «ἐλεύθερος».Ἡ λέξη προέρχεται ἀπὸ τὴ φράση «ἐλεύθειν ὅπου ἐρᾷ» δηλαδὴ ἐλεύθερος εἶναι αὐτὸς ποὺ μπορεῖ νὰ κινῆται ὅπου ἐπιθυμεῖ.
Μιὰ δεύτερη ἐτυμολογικὴ ἀπόδοση, λιγότερο γνωστὴ καὶ ἴσως μὴ ἀποδέκτη, ποὺ σὲ μένα ὅμως δίνει τὴν πραγματικὴ διάσταση τῆς λέξης εἶναι ἡ ἀκόλουθη. Τὸ μέρος τῆς λέξης «ευ-θέρος» σημαίνει καλός, πλούσιος θερισμός, εὔφορη σοδειά. Τὸ πρόθεμα ελ- σημαίνει φῶς. Θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε λοιπὸν ὅτι ἐλεύθερος εἶναι ὁ ἄνθρωπος ὁ φωτεινός, αὐτὸς ποὺ λάμπει ἀπὸ χαρά, γιατὶ μετὰ ἀπὸ μόχθο καρπώθηκε μιὰ πλούσια σοδειά. Ἔτσι, αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος εἶναι αὐτάρκης, αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος εἶναι αὐτοδύναμος, αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἐλεύθερος.
Μὲ βάση αὐτὴ τὴν ἐτυμολογικὴ ἀπόδοση τῆς λέξης, θὰ ἔχουν μεγάλο ἐνδιαφέρον τὰ συμπεράσματα ποὺ μπορεῖ ὁ καθένας μας νὰ ἐξάγη γιὰ τὴν ἀνθρώπινη ἐλευθερία στὰ χρόνια τῆς παγκοσμιοποίησης.
Ἦταν γλώσσα μαθηματική
Ἡ ἀριθμοσοφία εἶναι μιὰ διαφορετικὴ φιλοσοφικὴ προσέγγιση, μὲ τὴν ὁποία πρῶτος ἀσχολήθηκε ὁ Πυθαγόρας. Μία της διάσταση εἶναι οἱ λεξάριθμοι. Γνωρίζουμε πὼς τὸ κάθε γράμμα τῆς ἀλφαβήτου ἀντιστοιχεῖ καὶ σὲ ἕναν ἀριθμό, ἔχει δηλαδὴ τὴ δική του ἀριθμητικὴ ἀξία. Τὸ μοναδικὸ ἄθροισμα τῶν ἀριθμητικῶν ἀξιῶν τῶν γραμμάτων τῆς κάθε λέξης ἢ φράσης ὀνομάζεται λεξάριθμος. Αὐτὴ ἡ μορφὴ φιλοσοφίας ἐρευνᾶ ἐὰν λέξεις ἢ φράσεις μὲ τὴν ἴδια λεξαριθμική τιμὴ ἔχουν καὶ κοινὰ χαρακτηριστικά.
Κάποιες φορὲς ἡ ἴδια ἡ ἀριθμητικὴ τιμὴ τοῦ λεξάριθμου μιᾶς φράσης δίνει καὶ τὴ λύση σὲ αὐτὸ ποὺ ἡ φράση ζητάει. Παράδειγμα ἀποτελεῖ ὁ ὁρισμὸς τοῦ ἀριθμοῦ «π». Ἡ τιμὴ τοῦ ἀριθμοῦ «π» ἰσοῦται μὲ τὸ πηλίκο τοῦ μήκους τῆς περιφέρειας τοῦ κύκλου πρὸς τὴ διάμετρό του. Τὸ πηλίκο ὄμως τῆς λεξαριθμικῆς ἀξίας τῆς φράσης «μῆκος περιφέρειας κύκλου» πρὸς τὴν ἀντίστοιχη τῆς λέξης «διάμετρος» ἰσοῦται μὲ 3,1424.., τιμὴ πολὺ κοντὰ στὴν ἰσχύουσα 3,1416… Εἶναι πολὺ δύσκολο νὰ κατανοήσουμε γιατὶ συμβαίνει καὶ ἀκόμη δυσκολότερο νὰ τὸ ἀποδεχτοῦμε. Παρὰ ταῦτα ἰσχύει.
Ἰσχύει καὶ κάτι ἀκόμη. Γιὰ νὰ γίνει πιὸ κατανοητὸς ὁ ὁρισμὸς τοῦ ἀριθμοῦ «π» ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα δημιούργησε λέξεις. Καταρχὴν ὅρισε σὰν μέτρο τὴν ἀπόσταση ποὺ ἑνώνει δύο ἀντικριστὰ σημεῖα τοῦ κύκλου. Ἔτσι ὁ ἀριθμὸς «π» ἰσοῦται μὲ τὸ πέριξ τοῦ μέτρου διὰ τοῦ μέτρου, δηλαδὴ ὁ ἀριθμὸς «π» ἰσοῦται μὲ τὴν περίμετρο πρὸς τὴ διάμετρο του.
Ἦταν καὶ γλώσσα μελωδική
Γνωρίζουμε ὅτι κατὰ τὴν ὁμιλία τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ὑπῆρχαν ἐναλλαγὲς στὴν τονικότητα, δηλαδὴ δημιουργοῦνταν νότες, οἱ ὁποίες προσέδιδαν στὸ λόγο μελωδικότητα. Αὐτὲς δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ εἶναι τυχαῖες, θὰ πρέπει νὰ ἀκολουθοῦσαν κανόνες. Ἡ μελωδικότητα αὐτὴ δυστυχῶς μέσα ἀπὸ μιὰ φθίνουσα πορεία, χάθηκε. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἀπὸ τότε ποὺ μᾶς ἔγινε γνωστὴ ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα στὴν γραπτὴ της μορφή, (8ος αἰώνας π.Χ.) , βρίσκεται σὲ μιὰ συνεχόμενη φθίνουσα, παρακμιακὴ πορεία. Τὰ 27 γράμματα τῆς ἀλφαβήτου, ἔγιναν 24, καταργήθηκε ὁ δυϊκὸς ἀριθμός, ἡ δοτική, καταλήξεις, γραμματικοὶ καὶ συντακτικοὶ κανόνες. Πνεύματα καὶ τόνοι ἐνῶ ἐμφανίστηκαν στὰ νεώτερα ἀπὸ τὰ ἀρχαία χρόνια γιὰ νὰ βοηθήσουν τοὺς βαρβάρους δηλαδὴ ὅσους δὲν ὁμιλοῦσαν ἑλληνικὰ, νὰ τὰ μιλήσουν σωστὰ, δηλαδὴ καὶ μελωδικά, καταργήθηκαν καὶ αὐτά.
Ἂν θέλουμε λοιπὸν νὰ ψάξουμε τὴ μελωδικότητα τῆς ἑλληνικῆς ποίησης καὶ ἑπομένως καὶ τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας, θὰ πρέπει νὰ κοιτάξουμε ἐκεῖ ποὺ ἡ χρήση της εἶχε δεχθεῖ καὶ τὶς λιγότερες ἀλλοιώσεις, δηλαδὴ ὅσο γίνεται πιὸ πίσω στὸ χρόνο. Μὲ κάθε σεβασμό, θὰ σταθοῦμε στὰ ὁμηρικὰ ἔπη. Θὰ πάρουμε τὸν πρῶτο στίχο τῆς Ἰλιάδος καὶ μέσα ἀπὸ τὶς ἐλάχιστες πληροφορίες ποὺ ἔχουν διασωθεῖ, ἀλλὰ κυρίως μέσα ἀπὸ ἕνα διαφορετικὸ τρόπο προσέγγισης, ποὺ στηρίζεται σὲ νέες γνώσεις καὶ δεδομένα ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ παρουσιάζονται, θὰ ἐπιτρέψουμε στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ γλώσσα, νὰ τὸν μελοποιήσει. Τὸ τελικὸ ἠχητικὸ ἀποτέλεσμα ποὺ θὰ ἀκουστῆ, ἴσως ἀποτελέση καὶ τὸν καλύτερο κριτή.
Διαβάζουμε «Μῆνιν ἄειδε θεὰ Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος». Γνωρίζουμε ὅτι τὸ μέτρο στὴν ποίηση τὸ καθορίζει ὁ στίχος. Γνωρίζουμε ἐπίσης ὅτι ὁ ρυθμὸς δίνονταν ἀπὸ τὶς συλλαβές. Γιὰ αὐτὸ θὰ προχωρήσουμε στὸ συλλαβισμὸ τοῦ στίχου.
«Μῆ-νιν ἄ-ει-δε θε-ά Πη-ληϊά-δε-ω Ἀ-χι-λῆ-ος»
Μετροῦμε τὶς συλλαβές. Αὐτὲς εἶναι δέκα πέντε.
Μία μικρὴ παρένθεση. Ὁ ἰαμβικὸς δεκαπεντασύλλαβος στίχος εἶναι ὁ πιὸ διαδεδομένος στίχος στὴ δημοτικὴ μας ποίηση. Εἶναι λοιπὸν μιὰ παραδοσιακὴ μορφὴ στίχου, ποὺ δὲν γνωρίζουμε ὅμως ἀπὸ πότε καὶ ἀπὸ ποὺ κρατάει αὐτὴ ἡ παράδοση. Γι’ αὐτό, ἄς συγκρατήσουμε ἁπλὰ στὸ μυαλὸ μας ὅτι ὁ ἀριθμὸς δεκαπέντε δὲν εἶναι τυχαῖος.
Ποιός ἦταν ὅμως ὀ ρυθμὸς στὰ ὁμηρικἀ ἔπη;